Gastone Vandelli


Gastån VandèlGastone Vandelli (Rażż, ai 14.11.1921 - Bulåggna, ai 23.2.2003) - L é stè ón di poêta pió inpurtànt dla poeî dialetèl bulgnaia. Rafinè e pén ed dêrma par dimónndi rigésster difarént, Vandèl al vinzé socuànt prèmi ed poeî e, dal 1979, al publiché al sô prémm lîber, “Apanna l èter dé”, che pò ai tgné drî "I séggn di ân", dal 1994. I sû argumént i van dala sâtira ala descriziån quèi metafîica dla Natûra. A publicän qué socuanti poeî, e un arcôrd ed sô fiôl Dagnêl - È stato uno degli autori più importanti della poesia dialettale bolognese. Raffinato e versatilissimo, Vandelli vinse numerosi premi di poesia. Nel 1979 pubblicò il primo libro, intitolato “Soltanto l’altro giorno”, seguito nel 1994 da "I segni degli anni". I suoi temi vanno dalla satira alla descrizione quasi metafisica della Natura. Pubblichiamo qui alcune poesie e un ricordo di suo figlio Daniele.

Gastone Vandelli nasce nel 1921 a Reggio Emilia dove rimane fino all'età di 8 anni quando, alla morte del padre, si trasferisce a Bologna con la madre e il fratello. Le difficoltà che la famiglia deve affrontare alla perdita del capofamiglia lo costringono a interrompere gli studi e ad iniziare a lavorare all'età di 12 anni. Nonostante ciò è un infaticabile lettore, e sviluppa forti interessi letterari che frequenta per tutta la vita. Inizia in gioventù a scrivere versi e poesie in dialetto bolognese, esplorando diverse tematiche (impegno civile e politico, amore, comico e grottesco). Nel 1949 vince il premio "Unità" con Môrt in culéṅna, che racconta un episodio della guerra di liberazione partigiana; questo testo nel 2006 ha ispirato Francesco Guccini nella composizione della canzone "In collina", che presenta in concerto nella tournée di quell'anno. La passione per la scrittura lo accompagna negli anni, e la produzione letteraria e poetica trova spazio in due libri: Apanna l èter dé del 1979 e I séggn di ân del 1994. Entrambe le pubblicazioni (ormai esaurite) sono raccolte di componimenti che raccontano momenti di vita, ricordi, opere di impegno politico e storie comiche scritte nel corso degli anni. Vandelli continua a scrivere, e a frequentare con grande piacere l'ambiente del dialetto bolognese, popolato di amici ed autori ai quali resta legato da profonda amicizia e stima per tutta la vita. Lascia un archivio di inediti che la famiglia spera, con l'aiuto dei tanti cari amici di Gastone, di raccogliere in un futuro libro per ricordare e rileggere insieme dû o trî scarabûc' ed Vandèl.

Daniele Vandelli

Môrt in culéṅna

Mé, Cassio, Pêdro al Mòro, cla matéṅna,
såtta una naiv ch’la s inbianchèva tótt,
avêven da incuntrèr só la culéṅna
al fiôl dal Biånnd, ciamè da tótt “al Brótt”.
 

Al vänt l êra giazè e par la schéṅna
a sintêven di brévvid da tarmèr,
ai êra un fradd cunpâgn, só la culéṅna,
ch’as tulêva la fôrza ed respirèr.
 

E caméṅna pian pian, che té caméṅna,
parché andèr fôrt an s psêva par cal żêl,
con nó avêven tôlt la carabéṅna
ch’l’êra cåntr ai tudéssc al nòster fêl.
 

Arivénn al incråuṡ d una stradléṅna
pr incuntrères con quall ed la Brighè
che insàmm a cl’ètra stanpa clandestéṅna
l avêva da cunsgnères l’Unitè.
 

Quand Pêdro as farmé ed bòt, tótt agitè
«Cunpâgn – al déss – a m sént giazèr al côr,
a n vdî là in fånnd, lighè a cla ramè?
Par Dío, l é ló, l é al Brótt ch’l é là ch’al môr!».
 

Nó a n capénn pió gnént e żå, d vulè,
tótt quant fén a cal pónt, in cal stradlén
dóvv ai êra al Brótt che l êra sfigurè
dal bòt ch’i i avêven dè chi asasén.
 

L êra dschèlz, sänza giâca, ne capèl,
nûd fén ala zintûra e lighè al man
l avêva un’âsa ed laggn fâta a cartèl
con scrétt "Quassta l’é la fén pr i partigiàn!".
Dîr quall che nó a pruvénn in cal mumänt
an s pôl, cunpâgn, an s pôl, cardîm a mé;
ai êren tótt quant fòra ed sentimänt
davanti a cal cunpâgn ardótt acsé.
 

Dåpp avair maledàtt e avair zighè,
a stachénn cal dṡgraziè dala ramè
e só la naiv, cunpâgn, avän żurè
ch’i arénn paghè cla môrt, ch’i arénn paghè!
 

E pò a suplénn al Brótt só la culéṅna
e só la bûṡa mé a i mité un bastån.
Cassio al tiré dû cûlp ed carabéṅna,
ûltum salût ed tótt al batagliån.
 

Col côr asrè a s aviénn par cla stradléṅna
che la purtèva al cmand dal batagliån,
pian pian, såtta ala naiv, in cla matéṅna,
turnànd só i nûster pâs con cl’âsa in man.
 

Quand a fónn arivè ala puṡiziån
i se dmandénn la stanpa clandestéṅna;
Cassio al mustré al cartèl con una man
e Pêdro al sgné cal pónt só la culéṅna.
 

Al cartèl al pasé da man a man,
la naiv la caschèva féṅna féṅna,
in gran silänzi, tótti i partigiàn
i guardénn cal bastån só la culéṅna.
 

La poeî

Amîg, a sån d acôrd int al pensèr 
che “Al månnd l à biåggn dla poeî”
ch’l’ajûta l òmn a rédder, a zighèr, 
spazièr fra sentimént e fantaî, 

ch’la séppa religiåua o popolèr, 
bucòlica, dramâtica, gegnèl, 
o d antîga cultûra dialetèl, 
una cantè opûr un madrighèl. 

Ai bâsta un gnínt, un våul d un pasarén, 
al córrer dl’âcua cèra int un canèl, 
na bèla dòna, al såul, un bichîr d vén, 
par fèr nâser un vêrs grand, imurtèl. 

O un stémmol ch’l arîva da luntàn 
d una ziveterî nèda dal côr, 
l amåur, un fiåur, l’êco d una canzån 
o l inuzänt fantastichèr däl fôl. 

Äl parôl bèli ch’i cànten l’amizézzia, 
la pè, la vétta, la solidarietè, 
äl parôl dûri cånter l’ingiustézzia, 
äl guèr, la fâm, al cròl dla libartè. 

O äl nòt armugnåui d un viulén, 
i culûr dl uriżånt, la lóna, una man 
che delichèta la prutèż un pinén, 
al versegèr estråu dl’ispiraziån. 

E pò, cs’as pôlel dîr dla poeî? 
Ch’l’é al fâsin dla parôla, un’emoziån, 
l’é mûica, memòria, nustalgî, 
e un bèl rifûg’ dl’imażinaziån.

 

 

Calûra

Gnanc un fîl d âria.

Una luêrta żâla in vatta a un mûr
la n fà una mòsa,
inzucuné dal såul.

Ṡdrajè a tèsta bâsa atai al fûg,
al can
l à al respîr gròs, la längua fòra.

 

 

Gastone Vandelli con Demetrio Presini
Gastone Vandelli con Demetrio Presini

La vîita

In vatta a un râm
iluminè dal såul,
int na bèla maténa
ed mèż’estèd,
una lumèga
ch’l’à in tèsta una curåna
a quâter côren
la và a truvèr n’amîga
ch’la stà in un’altèna
ala fén dal râm.
Muvàndes länta
pr al teråur d priglèr,
in cl univêrs
ed ramadén e d fói,
lasàndes drî
un fîl d arżänt
cómm una cumatta,
pian pianén sänza fûria
l’arîva ed nòt
a cà dla cunpâgna.

Al tänp ed môver äl côren
pr un salût,
pò stóffa môrta
la s artîra a durmîr
int la cunchégglia,
ch’la manda un riflès cèr
ai râż dla lóna.
Al dé dåpp,
con al spuntèr dal såul,
magnànd un qualinén
par rånper al dżón,
la dî ala cunpâgna incuriué
äl nuvitè ch’là vésst
durànt al viâż.

Un salût espansîv
con quâter côren
e pò, guardàndes tótti äl maravai
ed cl univêrs
d åmmbra, lû e culûr,
lasàndes drî un fîl d arżänt
cómm una cumatta,
sänza incâli ne afân,
ma stóffa môrta,
sudisfâta dal viâż,
l’arîva a cà
dóvv, fât d un gnînt,
un suspîr,
un râż ed lóna
al l’aspèta
pr augurèri la bôna nòt.
La lumaghéna
la s arpiâta a durmîr
int la cunchégglia,
mänter int al prè
gréll e zighèl,
in nascundélli d êrba,
in cantn al strèl n’inserenè.
 

La cà abandunè

Al paia ste silänzi
in vatta ala pûż.
Dänter al’åmmbra
la cà l’é abandunè in mèż al’urtîga,
såtta un zîl bâs.
Al sòfoc dla calûra
al fà pió trésst al paeâg’ e al dé.

Rifûg’ d miêri antîghi, d burdigón,
äl stanzi gåmmbri con i mûr grustlè,
invèi dala pållver, dal tlarè,
macè da móff ch’i méttn in evidänza
äli inprånt stanpè dai mòbil e dai lèt,
i måsstren tótta l’arvéna, l’agunî,
la mancanza dla vétta
int la cà vûda.

Fra garbâz sacchi e sâs, radî e spén,
dóvv a nóvvel i rånżn i galavrón,
só un fazulàtt ed prè a mèża còsta,
la cà abandunè la pèr ch’la vójja
cunfidèr i segrêt dl’eistänza
dla żänt ch’la stèva qué, ch’l’é scapè vî,
däl lègrum, däl rinónzi, däl fadîg
d un vîver derelétt, da staån pêrsi
sänza speranza, só una tèra avèra.


La cà abandunè
La cà abandunè, int un dsaggn
d Ermanno Stagni

 

Fíllm żâl

Dånca: ai é un môrt, un  camarîr, un curtèl,
una putèna, dla nabbia, ai é un lanpiån,
un telêfon ch’al zîga, un pulimàn,
al fûrt d una culèna e d un anèl.

Una spéjja che l’arîva in pajai
ch’la vôl rubèr un còdiz ch’l é zifrè,
un presidänt d na gròsa sozietè
ch’al fà la crassta in vatta ai cónt däl spai.

La prémma dòna, ch’ai piè d andèr a lèt
con di ragâz d vént ân ch’żûg-n a balån,
ch’la cunfånnd un puctén la situaziån
d un delétt, che as dirêv parfèt.

Am pèr che un trêno al pèrta a meżanòt,
che un asensåur as fairma a mèża vî,
pò ai é un ricât, däli ètri bujarî
fâti da un segretèri, ch’l é żuvnòt

ch’al vôl spuèr la fiôla dal padrån
ch’l’erêdita i bajûc dla sozietè.
Pò dla pòra, däl lègrum, dl’omertè,
däli inprånt só un bichîr, un sugamàn,

un arlói ch’l é stè méss un’åura indrî,
cazût, acû, ufai ch’l é un vitupêri,
ica e incuadradûr péni ed mistêri
e i puliziût ch’i én sänpr in mèż ai pî.

Un ispetåur con péppa e gabardén
ch’al pèr che an sèva gnínt dal fât,
pò al fiôl dl anvåud dla ziéna ch’l êra mât
a se dscrûv, ala fén, ch’l é l asasén.

Al parché dl omizîdi? A n l ò capé:
int l’ûltma fîla con la mî ragâza
a stèvn atai atai con man e fâza.
Ma l é un beléssum żâl, a t al dégg mé.
 

Una stòria nustrèna

Quand la bacâja la dî: i parpadlini,
che venghi qui, che guardi, scuasadino,
scadore, tirabusone, lo smalvino,
ziribígoli, piccia, sburzig-lini
.

E pò: prilone, strizzo, gomisello,
mostrighino, sgadizza, bazurlone,
ratatuglia, stiatini, smataflone,
sei un zavaglio, paciugo, trabadello
.

La dî che il bolognese non fa fino,
che secånnd lî l’é ròba da maichetti,
insåmma, un ciacarèr da poveretti
che i n an brîa, come lî, un bel sitarino.

A rôda lébbra, fagànd la traduziån,
la dî: tomelata e sgaravlare,
hai la barusla, filucca, scudozzare
,
e al dvänta bordigone al burdigån.

Adès la s é anc méssa a dir ochèi
dscurdàndes d èser nèda int la Fundâza.
La cradd d èsr ala môda, sta puvrâza,
e con l inglai ai pèr ed vîver méi.

Sô maré, un bån diavlâz, un lardarôl,
l à truvè una muratta in Sant Iî
e ògni tant al scâpa vî con lî
par arsurères dla spåua e däl såu gnôl.

Ma l èter dé, con al tono dla spåua
ch’l’à dscuêrt la trascca, con l argói ufai,
ala mòra l’à détt in bån bulgnai:
“Mé a t scavàzz al cudrózz, brótta schivåua!”

E pò, d istént, dscurànd cómm a Bulåggna
e sänza pió tradûr in itagliàn
l’à ażónt, come s’la i déss un mataflån:
“Vâca, scuénzia, zangâtla, trójja, caråggna!”
 

La fôla dal cungrès di can

Una vôlta, quand tótt i animèl 
i ciacarèven sänper nòt e dé 
in un dialàtt che l êra universèl, 
al prémm cungrès di can al s riuné 

par zarchèr d elèżr un Presidänt 
che, d frånt al Parlamänt di animèl, 
l interpretéss la râza degnamänt 
con dl inżàggn e un curâg’ ecezionèl. 

In cl’asenbléa péna ed gran pasiån 
as sinté fèr al nómm d ògni faziån: 
basût, terié, malòs, vulpén, alàn, 
levriêr, mastén, buldògg, brâc e spinån. 

E ai nasé dal malépp, dla confuiån, 
däl lît fra i can pió cén e pió putént, 
däli aleànz, di acôrd, däl convenziån, 
däl minâzi, di pât, di tradimént. 

Dåpp un mai ed cunfrónt e obieziån, 
ed lòt, mugût, cajén, contestaziån, 
ed dibâtit, intrîg, disertaziån, 
ed pian, mésschi, prumàss, afermaziån, 

in cla cagnèra, in un mumänt ed sòsta, 
un bastardén, un tîp mudèst, prudänt, 
l avanzé tra l silänzi la propòsta 
par truvèr finalmänt al Presidänt. 

“Mé a prupånn d elèżer Presidänt 
chi à -såtta la cô- un gran bån udåur, 
invêzi ed quall gradé che normalmänt 
l acunpâgna cla pèrt ch’la fà dl armåur”. 

A sta prupòsta nôva, uriginèl, 
al cungrès l’apruvé a magioranza, 
e i deleghè s miténn sóbbit a zarchèr 
såtta la cô, un brilinén d fragranza. 

E al fó tótt un naèr, tótt un fiutèr: 
chi scruvé di eflûvi inbarazànt, 
chi di udûr naueabónnd da sofochèr, 
chi puzlintòri ch’i êren asfiiànt. 

Anc quî ch’i êrn i notâbil däl faziån, 
ch’i s dèven dl’âria con i congreséssta, 
i deludénn äl tanti cumisiån 
pr äl pózz verifichè con la rivéssta. 

Da alåura, da chi ténp acsé luntàn, 
anc incû, s’as guèrda pr un mumänt 
a cum i s nèen quand i s trôvn i can... 
l é parché i zairchen sänpr un Presidänt.

Dmanndga d sîra

Äl dòn, radunè insàmm
col man in grammb,
äl ciacâren di fiû, di anvudén.

Såura la tèvla äl tâz spòrchi ed cafà,
al piât vûd con äl brîṡel dla grustè.
L âs ed denèr
al dspécca in mè
ż al chèrt
fâti só ala rinfûṡa.

Dnanz al televiṡåur
nuèter a discutän, scuntént,
d un gòll ed tèsta, ch'l à spiazè al purtîr,
dla scuèdra dal Bulåggna
ch'l'é andè in scuézz.

Cârlo con la butégglia al vûda in gîr
l ûltum gåzz prémma ch'as vâga vî,
dåpp ai vén i salût, äl strichè d man
d una dmanndga d invêren ch'la finéss.

Fòra, col vänt,
la sîra la s fà bûra in vatta ai cópp,
canbiànd culåur ai mûr däl cà, ai curtîl.

Pilastrén

Ai mèrgin d un canp ed furmintån
ai é, al incråu
dal véncol dl'autostrè,
l'antîga costruziån d un pilastrén
ch'l à dänter ala néccia una Madòna
dpénta da man ingênui e cuntadé
ni,
móff, tail ed râgn, dû inspulvrazè fiûr fént
infilè int un buslòt tótt scumachè.

Da ân ormâi inción pôrta un lumén,
ne as vadd quelcdón fèr una sòsta,
la pàu
a d un mumänt, un saggn dla cråu.
Lasèr, pasànd, un fiåur côlt int un prè.

Incû, in mèż al'urtîga e ai pessalèt,
coi mûr
grustlè dal żêl e dal'arsûra,
al pilastrén al stà lé come l arcôrd
d una faid ala bôna, famiglièr,
tra la
żänt ch'la canpèva in stäl cuntrèd.
Arcôrd ed dé luntàn, d mi
êri antîghi,
ed fadîg dûri, inzêrti, mèl paghè,
däl devuzi
ån in û fra i popolàn
che i dmandèven col côr ala Madòna,
par la famajja, äl bîsti, la canpâgna,
n ajût, na grâzia, la proteziån dal zîl.

Un pèz dla stòria ed Bulåggna cuntè da Vandèl - Un pezzo della storia di Bologna raccontato da Gastone Vandelli

Mâż dal 2017 - A v dän qué una poeṡî mâi publichè ed Vandèl, di ân Utanta, che Gigén Lîvra l à catè int l archîvi d Ànżel Caparén - Maggio 2017 - Pubblichiamo qui una poesia inedita di Vandelli, degli anni Ottanta, che Luigi Lepri ha trovato nell'archivio di Angelo Caparrini.

Inbarièg

A vdénn un inbarièg lonedé d sîra
ch’al declamèva só un bidån dal róssc:
«T î la mî Còca, t î la mî Ceṡîra,
dâm un baṡén ch’a t dâg un pô d lanbróssc».

E Frêdo al déss: «L’é una gran bèla bâla,
ma äl bâl d mî zién Pirûla al sulfanèr
che par tótta la stmèna l êra in scâja,
cardîm, ragâz, ch’äl n én da cunfruntèr;

una sîra ch’al bvé dal barlitån
l insfilzé int al bûṡ dla ciavadûra,
invêzi dla sô cèv, un mèż tuscàn.
E sicómm la n s avrêva la sradûra

l andé såtta a un lumén atachè a un trèv
e, truvàndes in man un mèż tuscàn:
“Par bâco – al déss – a m sån fumè la cèv!”.
E par pòra ch’ai vgnéss n’infiamaziån

l andé dal spzièl ataiṡ ai Zelestén
dóvv, sänza progetèri la questiån,
al bvé quâter pasè d ôli d rizén.

Quall ch’a i suzdé pò dåpp int l intestén,
pr an ve tedièr, an ve farò menziån.
Såul... ch’l êra mêrd parfén int al sulén.


 Ala prémma pâgina
  Và só